Toka Donu Tale Na Dodonu Ni Tamata

 

Postdate: 15/ 08/ 2003  

E vola ko Dr Shaista Shameem.

E rua na vakanananu me baleta na dodonu ni tamata (Human Rights) sa tabaki ena Fiji Times ena dua na gauna lekaleka sa oti (na kena e vola o Esita Cakau ena 18/7/03, kei na kena isau mai vei Aisake Casimira ena 29/07/03). Duidui Ni Rai Ena Dodonu Ni Lewenivanua Sa koto e dua na rai ena vakanananu e rua oqori ni sa rawa ni vakatubu leqa na dodonu ni tamata baleta ni coqa tiko na ivalavala ni bula eda sa ciqoma ka vulica meda bulataka me dua sara na gauna balavu; na ivalavala ni bula ena dusimaka tiko se imatailawalawa cava e lewena tiko e dua kei na nona itavi ena matailawalawa oya. Ena rai nei Cakau na dodonu oqori e coqa na itutu vakaitubutubu ka vakakina na nodra na itaba qase, ia o Casimira e raica ni dodonu oqori e veicoqacoqa kei na ivalavala ni bula raraba ena kena tabea cake na vakasama nI bula vakatamata yadudua (individualism) kei na kena sa cokoti vata tu kei na veivakasama vakamakete ni veivoli. Na yalotarotaro e sotavi Esita Cakau tiko sa ikoya na nona via kila se na veituberi cava me solia vua na luvena se vei ira na itaba gone tale e so era sa coqa tiko na nodra itavi vakadauveisusu na itubutubu (me vaka na nodra sa bese ni kana kaveti ni sa vakadreti vei ira mera kania), ka vakakina na leqa ni bula vakaitikotiko ena nodra sa vakawaletaka na gone na nodra itavi ni veimaroroi vei ira na nodra itubutubu nira sa qase. O Aisake Casimira e taroga se sa na vakamalumalumutaka na veiyavunibula kecega (cultures) na yavu vakalawa ni dodonu ni tamata me sa dua ga kina na yavu e kaukauwa cake (na dodonu ni tamata). Ka sa na vakavuna oqo me yali na noda ivalavala ni bula yadudua (individual humanity) ka vukea na makete ena nona cikeva na vakatautauvatataki ni buturara ni veivoli me yaco kina na dodonu ni tamata me idewadewa e gadrevi me vakadeitaka ni kena vakayaduduataki na galala kei na yalo yavala sa na rawa ni vakavuna me yaco na bini iyau ena sala e veivakayagataki Na rai ruarua oqori e taroga tiko eso na taro momona ki vei ira na dau ni dodonu ni tamata. Ena nodra rai, na lomaleqa nei Esita Cakau ena rawa ni sotavi sara vakarawarawa kevaka e tukuna vua na luvena ni kaya tiko na ivola Veidinadinati ni Nodra Dodonu na Gone (Child Rights Convention) ni sa nodra itavi na itubutubu me ra tuberi ira na gone me yacova nira sa yabaki 18, ka sa na qai rawa vua na gone me bese na kana kaveti ni sa 18 ka sega ni se bera. Sa nodra itavi na itubutubu se o ira na dauveisusu vakalawa (guardians) mera vakarautaka na kakana bulabula vei ira na luvedra. Sa dodonu me tiko e dua na ilavelave ni Child Rights Convention vei ira kece na itubutubu se dauveisusu o ira na luvedra era sa vakayagataka tiko na “nodra dodonu na gone” mera vakasewasewani ira kina na itubutubu. Na ikarua ni nona lomaleqa, na nodra vakawaletaki o ira sa qase mai vei ira na luvedra, e leqa ni bula vakaitikotiko ka sega ni baleta na dodonu ni tamata. E ra sotava tu na veivanua kecega na leqa ni nodra qaravi o ira era sa qase, sega walega ni baleta na nodra sa bula balavu na lewenivanua ena gauna oqo, ia e baleta talega na ituvaki ni bula vakailavo ena gauna vou eda donumaka. Ena veigauna sa sivi yani era namaki na marama ena dua na matavuvale me ra qaravi ira na itaba qase ia ena vuku ni bula ena gauna oqo ni sa gadrevi mera cakacaka saumi na lewe levu me rawa kina na bula era sa dau biu taudua tu kina e vale o ira na sa qase me ra qaravi ira ga vakataki ira. Veitalia mada ga oqori, na isau ni yalotarotaro nei Cakau mai vei ira na dau ni “Human Rights” sa ikoya na kena kerei na Matanitu me ciqoma e so na itavi ni nodra qaravi o ira era sa cakacaka vakaukauwa ena nodra bula taucoko ena vuku ni vanua ka sa sega tu ni dua me qaravi ira ena nodra gauna ni qase. Sa dodonu saraga me dikeva o Viti se sa veirauti tiko na veivuke ni Matanitu me baleti ira na itaba qase. Na Matanitu Kei na Dodonu Ni Lewenivanua Ena dua tale na yasana na vakanananu nei Casimira e calata e dua na tikina bibi. Na dodonu ni tamata e sega ni baleta taumada na nodra veimaliwai vakataki ira na lewenivanua. Liu ka bibi duadua, na dodonu oqori e baleta tiko na itavi ni veiqaravi ni Matanitu vei ira na nona lewenivanua. Na nanuma nei Casimira ni dodonu ni tamata e vaka e dua na veidinadinati (contract) me na saumi vakailavo se e dua na iyau ni veisa e veisataki ena ruku ni lawa, e duidui sara mai na nodra rai o ira era dau valataka na dodonu ni tamata. Na bucini ni vakasama me baleta na dodonu oqo e a tauyavu ka vakayatuyatutaki me vaka e dua na veidinadinati ena kedrau maliwa na Matanitu kei na lewenivanua, ka salamuria saraga na veidinadinati e koto ena Wase 2 ni Yavunivakavulewa kei Viti. Na ivakamacala oqori e rawa ni tomani. E na itukutuku volai ni veitaba gauna sa sivi yani (history) na dodonu ni tamata e ivakaraitaki ni dua na veidre levu ena kedrau maliwa na Matanitu kei na lewenivanua; e segata na Matanitu me lewai ira na lewenivanua, vuqa na gauna ena sala kaukauwa e vakayagataki ira kina na veiligana eso me vakataki ira na ovisa, na mataivalu kei ira na turaga ni vanua, ka ra dre na lewenivanua mera vagalalataki mai na lewa kaukauwa ni Matanitu. A sa tiko na tadre vakaoqori me tekivu sara mai na sucu ni vakasama ni bula vakamatanitu. Era tiki tiko ni bula ena veivanua kece sara sa cicivaki tiko vakamatanitu, oka kina na veivanua era sega ni cokoti tu ena mua-ira kei vuravura (non – western societies); dina ga ni sega ni dau lamata na tadre vakaoqo ena ruku ni veiliutaki e savasava. Oti edua na gauna, na tadre ka dau tini sara ena tu yavavala kei na veivaluvaluti ena so na gauna me vakataka na “French Revolution”, sa qai tekivu vakamalua me veivosakitaki me sa buli me dua na veidinadinati ena kedrau maliwa na Matanitu kei na lewenivanua, e vosayalayala kina na matanitu me maroroya na lewenivanua ka vakarautaka na tabana ni veitaqomaki ni Matanitu, ka yalataka na lewenivanua me vakarokorokotaka na lawa buli kece sara ni Matanitu ena taqomaki ira kece. Na veidinadinati oqo sa dau lewe ni nodra Yavunivakavulewa tabaki. Na kena tekivu buli na lawa e vauca na dodonu ni tamata sa vua tiko ni yalovata vou oqo ena vukudrau na Matanitu kei na lewenivanua. Meda dikeva walega na lawa oqori nei Viti ka katoni tu ena Bill of Rights (Wase 4) ni noda Yavunivakavulewa meda raica kina edua na sabolo vinaka ni kena vakabibitaki ruarua toka na veidodonu ni Matanitu ena dua na yasana kei na dodonu ni lewenivanua (yadudua se vakailawalawa) ena yasana ka dua. Kena ivakaraitaki, ke dua sa beitaki ni vakayacora edua na cala sa na rawa walega ni vesu, vakatarogi se bala ivaleniveivesu ena ivalavala e vakarokorokotaki kina na nona dodonu. Oqori na vuna e tabu kina na nodra vakayagataka na veivakararawataki o ira na liga ni Matanitu mera rawata kina e dua na vakatutusa, ka vakatalega kina na tabu ni nodra bala ivaleniveivesu na tamata ka ra guilecavi vakadua tu kina. Na nodra dodonu o ira na sogo, vesu se beitaki sa maroroi tu ena Yavunivakavulewa. Sega ni kena ibalebale oqori ni ra na sereki na daubasulawa. Ia, e kena ibalebale ni tamata kece, wili kina o ira era beitaki ni ra cakacala, e koto na nodra dodonu ka me na vakarokorokotaka na Matanitu. Ia e koto tale e dua na itavi ni Matanitu. Sa nona itavi me raica na nodra dau vakarokorokotaka na lewenivanua na nodra dui dodonu vakataki ira. Kena ivakaraitaki, na galala ni dua na lewenivanua me vakaraitaka na nona nanuma sa veisataki ena kena soli talega na galala oqori vei ira na kena vo. Me vaka e a tukuna taudonu o Ravi Nair, na iliuliu ni NGO Network, ena dua na vuli ni Fiji Human Rights Commission se qai cava wale, “na nona dodonu e dua na tamata sa cava ni sa rorova yani na ucui koya e dua tale”. Kena ibalebale oya ni sega ni rawa vua e dua me caka ca vua e dua tale me qai kaya ni vakayagataka tiko na nona dodonu. Na Matanitu, ena vuku ni nona lawa ni dodonu ni tamata, sa dau vakaraica ka vukea na nodra vakarokorokotaka na lewenivanua na nodra dui dodonu vakatamata yadudua se vakamatailawalawa ka vakakina na nodra qarava ena yalodina na nodra itavi ki na Matanitu. Sa na qai sauma lesu mai na Matanitu ena nona yalataka me rokova na nodra dodonu na nona lewenivanua ka me taqomaki ira mai na veika ca. Na Dodonu Ni Tamata Yadua Kei Na Veimatailawalawa Kei Na Kawa Tamata E dau wasoma na kena nanumicala ni ‘dodonu’ e vakavuna na kena rawa na digidigi. Ia na ka e baleta na digidigi e qai basika ena loma ni yaloyalo ni dodonu oqo ena gauna era sa vakarautaka tiko kina na lewenivanua ni dua na Matanitu na lawa e baleta- ena nodra digitaka na veidodonu era gadreva me okati ena lawa ni Matanitu kei na kena era cata. Ni sa oti ga nodra digidigi,o ira na nodra mata(lewe ni palimedi) era sa na veivosaki ka veibataka na veika e baleta na lawabuli, qarava na veiveisau e gadrevi ni bera ni vakadonui me lawa. Ni oti oqori sa sega na digidigi; sa itavi ni tamata kecega, Matanitu se lewenivanua me muria na lawa. Na ivakavakadewataki ni lawa oqo, me vaka na vo ni veilawa, sa tiko ena liga ni Mataveilewai (Judiciary). Ke dua e vakatukutukutaka na voroki ni dua na lawa oqori sa na rawa ni kauta ki na veilewai me la’ki kunea kina e dua na kena iwali. E sega ni ka ni vuki-veilewai oqori. Na vanua taucoko li e cicivaki tiko vakalawa. Na lawa e vauca na dodonu ni tamata e tiki tikoga ni gacagaca ni lawa ena noda veivanua. Na ikarua ni nanumacala sa ikoya oqo,ni lawa oqori e sega ni taqomaki ira na veimatailawalawa, ka rawa ni vakamatea na veiyavu ni bula era vakamareqeta na lewevuqa. Oqo e sega ni ka vou. Ena vuqa na vanua vaka- Esia na nanuma ni rau veicoqacoqa na dodonu ni tamata kei na nodra yavu ni vakabauta na kai Esia esa veivosakitaki vakadede ia na kena lewai se nanumacala dina oqori se dua na ile vakapolitiki e se bera ni tau mai vei ira era cakacaka tiko ena buturara ni dodonu ni tamata. Ia o ira na veivanua oqori era na rawa ni vuli mai na torocake ni lawa e vauca na dodonu ni tamata me vaka sa caka tiko e Viti. Na noda Yavunivakavulewa e taqomaka na dodonu vakamatailawalawa ka vaka kina na dodonu ni tamata yadudua (raica na tikina e 30 kei na 38). Sa dina ni sega ni tekivutaki e Viti na taqomaki ni nodra dodonu na veimatailawalawa, dina ga ni sa totoka na noda sa mai liu e vuravura ena tikina oqo. Me na nanumi tiko ni ka e vakavurea na kena tekivu buli ena loma ni ka 20 ni yabakidrau (1947) na lawa oqo (The Universal declaration and the International Bill of Rights) sa ikoya na dodonu ni veimatailawalawa. E a tucake mai ena dela ni veivakalolomataki levu kei na veika vakadomobula e yaco tiko ni se bera, ka vakakina ena gauna ni iKarua ni Valu Levu, ena nodra a labati ena cegu kasi ena kena vei keba ni mate e Jamani kei Iurope e milioni na kawa vaka-Jiu, o ira na Jipusisi (Gypsies) kei na so tale na veimatatamata era lewe lailai ga, sega ni baleta e dua tale na ka, baleta ga ni ra lewe ni veikawatamata oqori. E a caka vei ira na veika oqori baleta ni cata ka vakaduiduitaka na nodra veikawatamata na Matanitu. Ni sa oti na ivalu o ira era a sotava na veivakararawataki levu oqo (o ira na bula) e saumi lesu vei ira na isau me vakacegu kina na yalodra ena vuku ni kena a buturaki na nodra dodonu vakatamata kei na veika vakadomobula e caka kina nodra kawatamata. Era a vakaduiduitaki baleta ni ra lewe ni kawatamata oya. Ena vuku ni veika oqori e vuqa na veidinadinati kei na veiyavu ni cakacakavata (principles) ena kedra maliwa na veimatanitu kei vuravura era sa vakarautaki ka volai me tarova na nona vakayacora tale na matanitu na veivakaduiduitaki ca vakaoqo, sa kilai tu ni kua me veimodroki vakawatamata (genocide). Io na kedra vakamatanitutaki na lawa oqo e sega ni kena ibalebale ni sa na sega ni yaco tale na veika caca. Me da raica ga na ka e yaco mai Yugoslavia me dua na kena ivakaraitaki, se mai Ruwada. Ia na kena sa bula tu na lawa e vauca na dodonu oqori e kena ibalebale ni o ira era cakava na veika caca, kei ira era liutaka, era na colata na kena itotogi dodonu ni ra sa tobo. Ena rawa ni taura edua na gauna balavu me vakataka na kisi e baleta na iliuliu ni vanua o Chile, o Pinochet se o ira na veimodroki mai na ikarua ni valu levu ka ra la’ki vuni voli ena so tale na veivanua, ia era na qai tobo kece ga. Nira sa tobo sa na vauci ira na lawa saraga oqori. Na lawa oqo e rawa ni taqomaki ira vakavinaka na tamata yadudua kei na veimatailawalawa ka sa ikoya e raraba cake ka roboti vuravura vakalevu cake kina na kena yaga mai na vuqa tale na lawa oka kina na lawa ni dua na vanua e vauci ira na daubasulawa. Tagomaki Ni Dodonu Ni Tamata Ena Lawa Sa ikoya gona oqori ni sa kau cake mai na ile oya ni lawa e vauca na dodonu ni tamata e rawa ni bokoca edua na yavunibula se na ivakarau raraba ni dua na vanua, era na kaya na kena veibasai o ira era dau valataka na dodonu ni tamata, ni lawa oqo e taqomaka na tamata, yavunibula kei na veivakarau vakamareqeti raraba. E taqomaka talega ka maroroya na veiliutaki maqosa. Ia e sega ni rokova na yavunibula e veivakayagataki ka veivakabobulataki vei ira na tamata yadudua se veimatailawalawa. E da sa na rawa ni kaya kina ni lawa e vauca na dodonu ni tamata, me vaka e tu ena levu na veidinadinati e kovuti vuravura se lewe tu ni lawa ni dua na vanua(Bills of Rights) e baleta tiko na nodrau veimaliwai na lewenivanua kei na Matanitu. Na lawa e vauca na nodra dodonu kei na nodra itavi na tamata yadudua kei na veimatailawalawa ka vakakina na nona na Matanitu era lewena. Na ka levu duadua e koto me baleta na lawa oqo sa ikoya na tautauvata ni kena marautaki na veidodonu kece sara, kei na kena vakatabui na veivakaduiduitaki ena yalomamarau oqori. Kena ikuri, na lawa oqo e kaya tiko ni sa nodra dodonu na lewenivanua me taqomaki ira vakatautauvata na lawa, me ra kua ni vakaduiduitaki ena mata ni veilewai ka vakakina ena veitaba ni veiqaravi ni Matanitu. Sa ikoya oqori na yavu levu ni veidodonu kece sara e koto ena loma ni lawa oqo. E vakamacalataka na veidinadinati se na lewa e veivosakitaki ena kedrau maliwa na lewenivanua kei na Matanitu. E sega ni dua na ulutaga ena vuli torocake ka me kua ni vakaverevereataki mai na veivakamacala balavu vakavulitorocake se na vosa vakalawa e tawakilai. Na Dodonu Ni Tamata Ena Makete E sega talega ni rau veisotari na vakasama e buli cake mai kina na dodonu ni tamata kei na vulici vakamatailalai ni gacagaca ni makete ni veivoli me vaka e segata me cakava o Casimira. Ke dua na ka, na lawa e vauca na dodonu ni tamata e tarova na cici vakaveitalia ni veivoli baleta ni na dau vakadreta tikoga na Matanitu ena vuku ni nona itavi ena loma ni bula vakaitikotiko ka vakalawa talega ena vukudra na lewenivanua, oka kina na nona itavi me raica na kena taqomaki na veika e baleti ira na lewenivanua ena nodra vakaitavitaki ira tiko ena makete ni veivoli (raica na tikina e 33 ni Yavunivakavulewa, lawa ni Veimaliwai Vakacakacaka). Ke dua na ka, na makete me kua ni rerevaki. Me vaka ni imatai ni makete sa ikoya na ivakarau ni veisa e dau caka tu ena noda veitikotiko. E sa na qai ca ga na makete kevaka e bucina na veivakayagataki ena vanua ni veivoli ka tekivu me cici ena gaunisala sa na sega kina ni rawa vei ira na tamata mera vakatulewataka na nodra i vurevure ni bula kei na norda veimataka. Qori saraga na vanua sa na yaga sara kina vakalevu na lawa e vauca na Dodonu ni tamata baleta, uasivi cake mai na dua tale na ivola dusidusi vakalawa, na lawa oqo ena raica na kena sega ni yaco na bula ni veimodroki ena buturara ni veivoli.