Sakubeta Na Qaravi Ni Lavo E Na Veimatabose Ni Yasana

Na gagadre ni Matanitu ni SDL/CAMV me veisautaka na Yavunivakavulewa me rawa vei ira na Lewe ni Palimedi mera mata talega ni Bose ni Yasana kei na Bose ni Tikina e vakavurea e vica na taro. Matai, na cava mada na kena yaga vakapolitiki vei ira na Lewe ni Palimedi na nodra lesi ki na rua na itutu? Dua tale, ena rawa beka ni vakavinakataka cake na cakacaka ni veiqaravi ni Matabose ni Yasana era lewena? Ena rawa li ni vakavuna me uasivi ka savasava cake na cakacaka ni Bose ni Yasana era sa kena mata? Nikua era cici tu na Bose ni Yasana ena sala e sega ni laurai kina e dua na vakatakilakila ni cakacaka dodonu kei na cakacaka savasava, me vaka e kaya na Ripote ni Daunivakadidike Levu Vakailavo ni 2003.

Soli Bera Ni Tukutuku Vaka I Lavo

O ira kece na 14 na Bose ni Yasana, era matataki ira na iTaukei ena taudaku ni veikoro lelevu, era sega ni se solia na nodra itukutuku vakailavo ena lima mada ga na yabaki sa oti. O Kadavu, Rewa kei Macuata e se sega me tekivu sara mai na 1995. E tukuna na iVola Dusidusi Vakalawa (Bose ni Yasana) ni Veika Vakaitaukei (1996) ni sa dodonu me vakarautaka ka solia na veimatabose yadudua na itukutuku ni lavo ni nona Yasana, e vakaraitaka na ilavo e curu yani kei na kena vakayagataki, ni se bera na imatai ni siga ni Epereli ena veiyabaki. Ia, e sega sara ga ni dua vei ira na Bose ni Yasana sa vakamuria tiko na idusidusi matata oqori. Sa tu rawa na leqa oqori ena 1999 ena nona mai solia na Daunivakadidike Levu Vakailavo ki na Palimedi na iotioti ni nona itukutuku me baleti ira. E sega ni se veisau e dua na ka. Sa rawa sara ga nira bese ni cereka tale na nodra ivola ni lavo me vakadikevi ena vuku ni veiliutaki luluqa ni Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei. Kena irairai ni so esa cakava oti tiko oqori. Na cava mada na ibalebale ni cakacaka vakaoqo kivua edua na iTaukei mai na Koro? Sa kena ibalebale nira sega ni dau vakarautaka na mata ni veiyasana na ivakadinadina ni vakayagataki ni nodra ilavo na dau saumi vakacavacava e soli vei ira. Na ilavo oqori e dodonu me dolava vakarawarawa vei ira na iTaukei na kena yaco yani se qaravi na gaunisala, na wai, na ibulubulu, na ivola ni wilivola, veiqaravi vakavuniwai kei na veigaunisala ni rawa ilavo. Na cava beka sa yaco tiko kina na veika oqo?

Vuna Kei Na Vuana

E tiko e va na vuna lelevu sa sakubeta tu kina na veika vakailavo ni yasana. Kena imatai, e sega ni tu edua na ivakarau ni veivakadodonutaki vakalawa ena vakasaurarataki ira na Bose ni Yasana mera vakamuria na lawa ni qaravi ilavo. Kena ikarua, e sega ni veiyacovi na nodra kila vakadaunilavo o ira na dauniyau ni veiyasana. Kena ikatolu, e koto e so na tavacicila ena ivakarau ni qaravi ni lavo ka vakatara na nodra butako ka sega ni tobo e so na Vakailesilesi ni Yasana. Ka kena iotioti, na kena gadrevi me vakavoui na iVola Dusidusi ni Qaravi ni Lavo (Accounting Manual) ni Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei, sa yabaki 20 oti. Na veika kece oqo e vakavuna na kena taura edua na gauna balavu mera qai vakamuria rawa na Matabose na ituvaki ni nodra ilavo. Na nodra sega ni vakarokorokotaka na lawa na Bose ni Yasana, ka sa dau yaco sara toka vakalevu na tikina oqori, e vakaraitaka ni tu e so na malumalumu ena kena lewai na ilavo, na qaravi ni sausaumi kei na saumi lesu ni dinau kei na ilavo e kerei ni se bera na veisaumi. Na kena icavacava sa ikoya ni sa sega ni qaravi rawa vakavinaka ka vakatitobu e Valenivolavola na vakasotari vata ni itukutuku vakailavo.

Na I Vakarau Me Ra Cicivaka Kina Na Matabose

Na Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei e qaravi ira na 14 na Bose ni Yasana. Na ilavo ni nona veiqaravi na Bose ni Yasana e lako mai na cau ni Matanitu, na isau ni qele, kei na ilavo ni soli vakavanua. Na Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei e dau solia yani na ilavo mai na Matanitu mera cicivaki kina na Valenivolavola ni Yasana. Oqori e wili kina na kedra isau na Vakailesilesi ni Yasana, na isau ni veilakoyaki kei na nodra ivotavota na Turaganikoro. Kena ibalebale oqori ni o ira kece na dau saumi vakacavacava e Viti ira sa sauma tiko na nodra cicivaki na vei Matabose oqo ka sega tu ni kilai se cava era sa bau rawata e na lima mada ga na yabaki sa oti. Na ilavo ni lisi kei na soli vakavanua e vakailavotaka na veivakatorocaketaki kei na veiqaravi ena loma ni Yasana. Oqori e wili kina na cau ki na veikoronivuli, na qito, na iSoqosoqo Vakamarama, suka lesu ni wasewase ni soli, sikolasivu, vakatubu ilavo (investments) kei na so tale na sausaumi e gadrevi ena kena vakatorocaketaki na yasana. Meda dikeva edua mada ga na Yasana me laurai se qaravi vakacava na wasewasei ni lavo oqori.

Lomaiviti

Na iotioti ni gauna me dolava kina o Lomaiviti na nona ivola ni lavo me vakadikevi sa ikoya ena 1998, ono na yabaki sa oti. Ena iotioti ni kena laurai oqori e kunei ni koto kina e levu na cala ka levu talega na ka e lutu. Ena 1998, e a ciqoma na Matabose oqo mai na cau ni matanitu e $182,305, e rawata e $55,658 mai na rede ni qele ka soqona e $10,391 mai na soli vakavanua. E kena ibalebale, na veiwaseyaki ni lavo me vaka e virikotori tu ena Lawa ni Veika Vakaitaukei ka sa cavuti oti e cake, na ilavo e vakayagataki ena cicivaki ni Valenivolavola ni Yasana, e voleka ni vakatolutaki mai na kena e vakayagataki vei ira na lewenivanua me vakalevutaka na kau yani vei ira ni veika bibi era gadreva tu. E vaka sara ga ni sega ni dodonu na kena vagolei e $180,000 me cici kina na valenivolavola ni yasana ka lailai sobu mai na $70,000 me vakalevutaki cake kina na veiqaravi era gadreva vakalevu tu na lewenivanua. Sa ikoya dina beka oqo na ka e a yaco? Baleta ni cala tu na kena itukutuku vakailavo e sega ni dua e rawa ni vakadeitaka se a vakayagataki vakacava na ilavo oqori. De na rairai yaga beka vua Na Mata e Lomaiviti, o Simione Kaitani, na Minisita ni Tukutuku, edua e dau dalagataka vakavuqa na bibi ni cakacaka vakadodonu ka vakasavasava, me tekivu yani e vale, ena Matabose ni Yasana o Lomaiviti.

Na Dinau I Lavo

E tu e levu na cala kei na kena ilutu ena itukutuku vakailavo ni VeiMatabose. Kena ivakaraitaki, e vuqa era dinau ilavo mai na Baqe ni Veivakatorocaketaki ena loma ni yabaki tini vakatekivu mai na 1990 me voli kina na nodra sea ena Fijian Holdings Ltd kei na Unit Trust of Fiji. E a ciqoma vakadinau o Cakaudrove e $399,900 ena 1993 me baleta na inaki oqo. Ena yabaki, kei na inaki vata ga oqori, e a vagolei vakadinau vei Tailevu e $160,000. Ena 1995 e a taura vakadinau mai na FDB o Macuata e $87,002 me ka ni voli sea ena Fijian Holdings. Na dinau ni voli sea nei Kadavu, e $55,553.44 e se sega vakadua ni bau vakacurumi ena kena itukutuku vakailavo. Na tubu e rawa mai na veisala ni cakacakataki ilavo oqo e dau vagolei ki na FDB me saumi kina na dinau. Io, e sega sara ga nira kune ena nodra itukutuku vakailavo na Veimatabose baleta na iVola Dusidusi ni Kena Qaravi na iLavo ni Yasana e sega ni solia na ivakaro me baleta na qaravi ni dinau lelevu kei na sasaga ni cakacakataki se vakatubu ilavo. E a vakarautaka na iVola Dusidusi ni kena qaravi na iTukutuku Vakailavo ena Tabacakacaka iTaukei (ka kovuta na ka ni Yasana) o Price Waterhouse, na kabani e dau vakadikeva na dodonu ni tukutuku vakailavo, ena 1984. Me yacova mai oqo e sega ni se bau dikevi se veisautaki edua na ka ena iVola oqo.

Na Veikabani

O ira yadudua na Matabose sa tu eso na nodra kabani ni bisinisi. E sega ni cicivaki ira na yasana, era cici tani ga. O ira oqo era sa dau vakamosiulu vua edua e saga tiko me vakamuria na iTukutuku Vakailavo ni Yasana. Kena ivakaraitaki, e vakaduria na Ra Provincial Holdings Ltd na Yasana o Ra ena 1 ni Jiulai 1997. Na bisinisi levu ga e qarava tiko na kabani oqo sa ikoya na kena lisitaki edua na vale levu ni caka bisinisi. E a dinautaka e $814,600 mai na FDB ena 2 ni Feperueri 1997. E vakayagataki e $730,000 mai na dinau oqo me voli kina na qele kei na vale. E sauma na yasana e $43,440 me bokoci kina na dinau ka se vauci koto kina. Na itukutuku me baleta na $43,440 kei na kena tokitaki na kena iboko mai na ilavo ni dinau, e sega ni tu vakaivola ena iotioti ni kena laurai na itukutuku vakailavo ni Yasana. E tiko e vica na vuna e sega ni rakorako kina na vakatulewa ni Yasana o Ra me goleva na cakacakataki ilavo. Na rede ni qele sa vagolei vakatikitiki ki na Uluda Holdings, na ikarua ni nona Kabani. Sa vakalailaitaki sobu na kaukauwa vakailavo ni veika tudei e taukena na Yasana baleta ni sa lewai me vakayagataki me ivakadei ni nodrau dinau na kabani erua oqo. Na tubu erau rawata tiko ena rairai sega ni solia edua na ilavo bula ki na Yasana o Ra me vica tale na yabaki baleta ni sa dei tu ga na ka e rawa mai na lisitaki ni vale ka vakakina na ilavo ni sausaumi dinau. Na Tubu e rawa mai na sea ni Fijian Holdings sa vagolei talega kina saumi dinau. E laurai mai na kena itukutuku vakailavo ni sega mada ga ni bau vakasea tu na Yasana ena nona kabani ka sega ni tiko e ligana na lewa ni nodrau cici tiko ena veisiga. Na kena isoqoni, sa dredre me kilai se semati vakacava na ivakarau ni nodrau caka bisinisi ki na Yasana.

Malumalumu Na Yadravi Ni Lavo

E sega ni mudu na kena yaco tiko eso na leqa vakailavo ena Veibose ni Yasana. Kena ivakaraitaki, e a mai yali ena Valenivolavola e Tailevu na ivola ni vakacuru ilavo ki na baqe kei na itukutuku vakailavo mai na baqe me tekivu mai na Tiseba 1996 ki na Me 1998. Na sasaga kece e caka me rau laukune e sega ni mana. Ena 31 ni Tiseba 1996, e a vakacurumi e $66,222.55 ki na baqe, mai na iwiliwili oqori e sega ni kune vakaivola ena baqe e $32,673.30. E a qai kunea na butako oqo e dua na daunilavo ena Tabacakacaka iTaukei sa mai qarava tiko na ivola ni lavo o ya ni sa mai leqa na dauniyau mai Tailevu ena Epereli, 1999. BA E sega ni vakaraitaka na Bose ni Yasana o Ba, ena iotioti ni nona itukutuku vakailavo ka soli vua na Daunivakadidike Levu Vakailavo ena 1997, na nodra sea ki na Fijian Holdings Ltd, Fiji Poultry Company Ltd kei na Unit Trust of Fiji. E sega tu ni saumi na VAT. Edua na dinau mai na Asset Management Bank na kena levu e $12,269 e sega talega ni vakaraitaki ena itukutuku vakailavo. Na dinau tale eso mai na FNPF kei na FDB ka soli ki na Ba Provincial Holdings Ltd, ena ruku ni yaca ni yasana, era sega talega ni cavuti ena itukutuku vakailavo. E sega ni se kasa tiko ki na yasana na levu ni yau sa taukena tu. Kuria oqori, na itukutuku vakailavo ni Rogorogoivuda House kei na Ba Provincial Holdings Ltd e se sega tu ga ni vakadeitaka. O ira mada ga na kena dau mai na Valenivolavola nei koya na Daunivakadidike Levu Vakailavo, era sega ni vakamuria rawa ena kena sakubeta.

Na Vuana Sa I Koyakoya Tikoga

Veitalia ga na cava era cakava na Bose ni Yasana ki na nodra ilavo, na iwiliwili era taura tiko mai na matanitu ena veiyabaki sa ikoyakoya tikoga. E na yabaki lima me tekivu mai na iotioti ni gauna e bau solia kina na nona itukutuku vakailavo edua na yasana, na cau ni Matanitu ki na 14 na Bose ni Yasana e sega ni veisau mai na iwiliwili e volekata tiko na $1.5 na milioni. Kena ibalebale ni ra ciqoma na veiyasana e sivia na $100,000 vakacaca ena veiyabaki. Na ka bibi duadua sa ikoya, ni sa dodonu na kena gole na ilavo vei ira na lewenivanua ka sa dodonu talega mera vaqaqa se sa vakayagataki tiko vakacava. Na gaunisala uasivi duadua e rawa ni laurai kina se sa vakayagataki tiko vakacava na ilavo ena Veibose ni Yasana sa ikoya na kena soli na itukutuku vakailavo e vakaraitaka na ivurevure kece ni lavo e rawa mai, kei na kena vakayagataki, me vaka e dusimaki koto ena Tikina e 33(3) ni Dusidusi Vakalawa ni Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei (1996). E sega ni se vakasaurarataki na idusidusi vakalawa oqo ka sa vakamavoataki keda kece. Era leqa na lewenivanua mai na lailai ni sala ni veiqaravi era gadreva tu me tadola vei ira. Era lusi talega na dau saumi vakacavacava baleta ni lailai wale ka sega dina ga ni kilai na yaga ni lavo era dau solia. Ka bau leqa talega na vanua mai na kena sa tuvakadua na veivakatorocaketaki ena loma ni vanua, na itavi era okati talega kina na Bose ni Yasana. E gadrevi me raici na veiliutaki e kaukauwa cake ena Minisiteri ni Veika Vakaitaukei me sotava na dredre ni veika vakailavo oqo. E tukuni ena iVola Dusidusi Vakalawa ni Veika Vakaitaukei, “na iLiuliu Levu ni Minisiteri ni Veika Vakaitaukei …………sa tu vua na dodonu ena veigauna kecega me vakadikeva na vei iVola ni Lavo kecega”. Me sa na tekivu vakaukauwataka na Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei na kena vakalevutaki cake na cakacaka vakasavasava mai vei ira na Bose ni Yasana. E a tarai vakavicasagavulu na Tabacakacaka ni Veika Vakaitaukei me dua na nona ivakamacala. E sega ni saumi mai na kerekere kece oqori.

I Naki Vaka Politiki

E dodonu me vakaraitaka na nona yalodei na matanitu ena nona walia na leqa oqo, ia e sega ni via cakava. Na vuna sa ikoya nira sega ni vinakata mera cakava edua na ka me vakayavalata na nodra yavu ni veitokoni vakapolitiki, ka tu vakalevu ga ena veitikotiko vakaitaukei ena loma ni vanua. E ka ni rarawa ka ka ni lasa talega ni o ira sara ga era sa mai leqa vakalevu taudua ena vuku ni nodra sega ni solia na nodra ripote vakailavo na Bose ni Yasana, sa i ira ga era a digitaka na matanitu oqo me veiliutaki. O ira na iliuliu Taukei ena Matanitu ni SDL/CAMV, era sa dau saga vakawasoma me vakalevutaka mai na ilavo na matanitu me soli vei ira na iTaukei e Viti, ena ruku ni Blueprint ni Veivuke e Vagolei Vakatabakidua vei ira. Ia, na levu ni veivuke ni matanitu kivei ira na iTaukei ena sega ni rawata mai na veivakatorocaketaki e gadrevi. Me yacova na nodra sa soli ira taucoko na iliuliu iTaukei, me kena vakaraitaki, ki na kena vakavinakataki cake na qaravi ni lavo kei na cakacaka vakadodonu ena Veibose ni Yasana, era sa dau vakayagataka vakavuqa me nodra valenivolavola ni veidigidigi, ka vakayavalata mai kina na veitokoni ni lewenivanua iTaukei, ena toso leqaleqa tikoga na sasaga ni veivakatorocaketaki ena taudaku ni veikoro lelevu.

Jone Dakuvula, Director of Programmes, CCF